მიდგომა
შესავალი
მნიშვნელოვანია აღვნიშნოთ, რომ მთელ მსოფლიოში პაციენტთა დიდ ნაწილს აქვს მხოლოდ შეზღუდული წვდომა ME/CFS-ის შესაბამის ჯანდაცვასთან რამდენიმე მიზეზის გამო, მათ შორის ინვალიდობის, მიუწვდომლობის, შესაბამისი კლინიკური სერვისების ნაკლებობისა და ჯანდაცვის პროფესიონალების მიერ დაავადების შესახებ შეზღუდული ცოდნის გამო. დიაგნოზი ხშირად დაგვიანებულია, ან საერთოდ არ დგინდება.[10] დიაგნოზის მოლოდინში, ME/CFS-თ დაავადებულ პაციენტებს ხშირად ექმნებათ სირთულეები ჯანდაცვისა და სოციალური სერვისებისგან საჭირო დახმარებისა და მხარადაჭერის მიღების თვალსაზრისით.[10]
დიაგნოზი ემყარება პაციენტის იმ მახასიათებლებს, რომლებიც ფიქსირდება თვითაღრიცხულ ანამნეზში, რაც მოიცავს მნიშნელოვანი მაინვალიდებელ დაღლილობას (შემცირებული პროდუქტიულობის) ფიზიკური დატცვირთვის შემდგომი შეუძლოდ ყოფნით (PEM), აგრეთვე სათანადოდ უნდა გამოირიცხოს ალტერნატიული დიაგნოზები. სიმპტომები მოიცავს მნიშვნელოვან და ხანგრძლივ ფიზიკურ, კოგნიტურ და ნოციცეფციურ დაქვეითებას. ორთოსტატული აუტანლობა შეიძლება იყოს დამატებითი ნიშანი.[10] არსებითი დაღლილობა და PEM საფუძვლად დაედო ME/CFS-ის რამდენიმე სადიაგნოსტიკო კრიტერიუმს.[3][4][5][6][93]
დატვირთვის შემდგომი შეუძლოდ ყოფნა ეწოდება დაღლილობასა და კოგნიტურ დისფუნქციას, რომელიც შესაძლოა განვითარდეს დატვირთვის შემდგომ დაუყოვნებლივ და უფრო ხშირად 24 საათის დაყოვნების შემდგომ. დატვირთვის შემდგომი შეუძლოდ ყოფნა არ მსუბუქდება დასვენების შემდეგ და შესაძლოა გაგრძელდეს რამოდენიმე დღის განმავლობაში ან გახანგრძლივებულად. მიუხედავად იმისა, რომ ME/CFS-ში ხშირად მოხსენებული სიმპტომებიდან ბევრი შეიძლება გამოვლინდეს რამდენიმე სხვა დაავადების დროს, PEM-ის არსებობა ყოველთვის უნდა განაპირობებდეს დიაგნოზის განხილვას.[10]
დაღლილობა ME/CFS-ში შეიძლება იყოს მკვეთრი და უნდა იყოს ახალი ან განსაზღვრული დასაწყისით (ანუ, არა მთლი სიცოცხლის მანძილზე არსებული). ეს არ არის გამოწვეული მუდმივი გადაჭარბებული დატვირთვით. ის ზომიერიდან მძიმემდეა ინტენსივობით და იწვევს პროფესიულ, სოციალურ ან პირად საქმიანობაში ჩართულობის უნარის არსებით შემცირებას ან დაქვეითებას ავადმყოფობამდელ დონესთან შედარებით.
დიაგნოსტიკური კრიტერიუმებით დგინდება, რომ მოზრდილებში დიაგნოზი არ უნდა დაისვას მანამდე, სანამ სიმპტომებიდან 6 თვე არ გავა(ბავშვებისთვის 3 თვე) და ნეგატიური სამედიცინო შეფასება არ იქნება.[3][4][5][6] თუმცა, 2021 წლის გაერთიანებული სამეფოს ჯანმრთელობისა და ზრუნვის ბრწყინვალების ეროვნული ინსტიტუტის (NICE) სახელმძღვანელო განიხილავს დიაგნოსტიკისთვის 6 თვიან ინტერვალს და მენეჯმენტის დაწყებაში 6 თვიანი დაგვიანების უარყოფით გავლენას. ამიტომ NICE-ს რეკომენდაციაა, მოზრდილებში თერაპიის დაწყებამდე დაკვირვების პერიოდის 3 თვემდე შემცირება.[8] NICE ასევე გვირჩევს, რომ დიაგნოზზე შეიძლება იყოს ეჭვი, თუ ზრდასრულ ადამიანს აქვს შესაბამისი სიმპტომები მინიმუმ 6 კვირის განმავლობაში (4 კვირა ბავშვებში და ახალგაზრდებში).[8]
ანალოგიურად, მიალგიური ენცეფალომიელიტის/ქრონიკული დაღლილობის სინდრომის ევროპული ქსელის (EUROMENE) რეკომენდაციით, მიუხედავად იმისა, რომ სრულ დიაგნოსტიკურ დადასტურებას შეიძლება 3-6 თვე დასჭირდეს, მნიშვნელოვანია დიაგნოზის ადრეულ ეტაპზე განხილვა, რათა ხელი შეუწყოს დაავადების მართვას, დიაგნოზს და ალტერნატიული მდგომარეობების რაც შეიძლება მალე მკურნალობას.[10] EUROMENE რეკომენდაციას უწევს პირველადი ჯანდაცვის კლინიცისტებს რეგულარულად ჩაატარონ მიმოხილვები, როდესაც დიაგნოზზე ეჭვი მიტანილია პირველადი ჯანდაცვის განყოფილებაში, რათა გამოიკვლიონ ალტერნატიული დიაგნოზის შესაძლებლობა, ამავდროულად განახორციელონ ME/CFS სიმპტომების წინასწარი მართვის სტრატეგიები.[10]
მნიშვნელოვანი ფუნქციური დარღვევები მეტწილად ეფუძნება თვითგამოვლენილ სიმპტომებს. დეპოლის სიმპტომური კითხვარი ვალიდური სკრინინგ-ინსტრუმენტია და შეიძლება გამოყენებულ იქნას დიაგნოსტიკის პროცესში.[138] DePaul symptom questionnaire Opens in new window სიმპტომების თვალყურის დევნება შესაძლებელია ისეთი შეფასების შკალის გამოყენებით, როგორიცაა Bell Disability Score.[139] Bell Disability Score Opens in new window
ექიმებმა უნდა შეკრიბონ მკურნალობის სრული ამამნეზი, იცოდნენ ყველა იმ ექიმის თუ ჯანმრელობის დაცვის მუშაკების (მაგ. ქიროპრაქტიკოსი, აკუპუნქტურისტი) შესახებ, რომლებიც ამჟამად იღებენ პაციენტის მოვლაში მონაწილეობას. მათ აგრეთვე შედგენილი უნდა ჰქონდეთ სია: გამოწერილი მედიკამენტების, ურეცეპტოდ გასაცემი წამლების, ვიტამინების, დანამატებისა და ჰომეოპათიური პრეპარატების. მნიშვნელოვანია იმ მედიკამენტების შემოწმება, რომლებმაც შეიძლება გამოიწვიოს დაღლილობა, ასევე ავტონომიური და სხვა სიმპტომები.[10]
სამედიცინო გამონაკლისები
გამორიცხავი პირობების ადრეული შეფასება აუცილებელია. პირველადი ჯანდაცვის პროფესიონალები მთავარ როლს ასრულებენ საწყის დიაგნოსტიკაში, მათ შორის ალტერნატიული პირობების განხილვისას, რომლებიც იწვევს მსგავს სიმპტომებს.[10] ME/CFS-ის მრავალი სიმპტომი ხშირი და არასპეციფიკურია, ამიტომ კლინიცისტებმა უნდა გამორიცხონ სხვა სამედიცინო და ფსიქიატრიული მდგომარეობა ქრონიკული დაღლილობისა და ინტეროცეფციური, ნოციცეპციური და კოგნიტური დაავადებების დიფერენციალური დიაგნოზის დროს.
მოსახლეობის 30,5%-მდე ნაწილს აქვს ქრონიკული დაღლილობა, რომელიც შეიძლება იყოს სხვა დაავადების ნაწილი ან იდიოპათიური ხასიათის.[140] ერთი კვლევით, რომელიც მოიცავს დიდ ბრიტანეთში დაფუძნებულ მესამე რეფერალურ კლინიკას, დაადგინდა, რომ ME/CFS-ის შესაფასებლად თავდაპირველად რეფერირებული პაციენტების 19%-ს ჰქონდა სხვა ქრონიკული სამედიცინო დაავადებები, 8%-ს ჰქონდა ძილის პირველადი დარღვევები, 6%-ს ჰქონდა ფსიქოლოგიური ან ფსიქიატრიული დაავადებები, ხოლო 2%-ს - გულ-სისხლძარღვთა დაავადებები. .[141] ანამნეზის შეკრებისას საჭიროა ყურადღება მივაქციოთ სხვა დიაგნოზებს, რომლებიც ინდივიდუალურ შემთხვევებში შეიძლება იყოს დიფერენციული. პერიოდული ხელახალი შეფასება მნიშვნელოვანია ME/CFS-ის მსგავსი სიმპტომების მქონე სხვა სამედიცინო მდგომარეობის იდენტიფიცირებისთვის.
შემდეგმა პირობებმა შეიძლება პოტენციურად გამორიცხოს დიაგნოზი, თუ ისინი სრულად ან ძირითადად ხსნის სიმპტომებს:[10]
ორგანოების უკმარისობა (მაგ. ემფიზება, ციროზი, გულის უკმარისობა, თირკმლის ქრონიკული უკმარისობა)
ქრონიკული ინფექციები (მაგ. აივ/შიდსი, B ან C ჰეპატიტი); დაღლილობა ასევე აღწერილია ებოლას ვირუსული ინფექციის შემდეგ[142]
რევმატიული და ქრონიკული ანთებითი დაავადებები (მაგ., სისტემური წითელი მგლურა, შოგრენის სინდრომი, რევმატოიდული ართრიტი, ნაწლავის ანთებითი დაავადება, ქრონიკული პანკრეატიტი)
ძირითადი ნევროლოგიური დაავადებები (მაგ. გაფანტული სკლეროზი, ნერვ-კუნთოვანი დაავადებები, ეპილეფსია ან სხვა დაავადებები, რომლებიც საჭიროებენ ისეთი მედიკამენტების მუდმივ გამოყენებას, რომელთაც შეუძლიათ გამოიწვიონ დაღლილობა, ინსულტი, თავის დაზიანება ნარჩენი ნევროლოგიური დარღვევით)
ოპტიკური ნევრიტი და სხვა ნეიროპათიები მიუთითებს ME/CFS-ის ალტერნატიულ დიაგნოზზე და საჭიროებს მიმართვას შესაბამის სპეციალისტთან (მაგ., ნევროლოგთან)
დაავადებები, რომლებიც საჭიროებს სისტემურ მკურნალობას (მაგ. ორგანოს ან ძვლის ტვინის ტრანსპლანტაცია; სისტემური ქიმიოთერაპია; ტვინის, გულმკერდის, მუცლის ან მენჯის რადიაცია)
ძირითადი ენდოკრინული დაავადებები (მაგ. ჰიპოპიტუიტარიზმი, თირკმელზედა ჯირკვლის უკმარისობა)
ძილის პირველადი დარღვევები (მაგ., ნარკოლეფსია)
ძილის აპნოე შესაძლოა იყოს თანმხლები, თუმცა დამოუკიდებელი სიმპტომი. საჭიროა ამ სიმპტომის მკურნალობა, რათა შესამჩნევი გახდეს პაციენტის დაღლილობის მოხსნა და ძილის გაუმჯობესება. გამოკვლევის დროს აღმოჩენილი მდგომარეობები, რომლებიც გამორიცხავს ME/CFS-ს, მოიცავს მედიკამენტების არასასურველ ეფექტებს, ქრონიკულ უძილობას ან ძილის დარღვევას, არანამკურნალევ ჰიპოთირეოზს, არანამკურნალევ ან არასტაბილურ შაქრიანი დიაბეტს და სხეულის მასის ინდექსს 40-ზე მეტს.
ME/CFS-ის ფსიქიატრიული გამორიცხვები მოიცავს ბიპოლარული აფექტურ აშლილობებს, შიზოფრენიას, ბოდვითი აშლილობებს, დემენციას, ტვინის ორგანული აშლილობას და ალკოჰოლის ან სხვა ნივთიერების მოხმარებით გამოწვეულ აშლილობას 2 წლის განმავლობაში დაღლილობითი დაავადების დაწყებამდე.[3] დიდი დეპრესიული აშლილობა ფსიქოზური ან მელანქოლიური მახასიათებლებით, ნერვული ანორექსია ან ბულემია, რომელიც ალაგდა 5 წელზე მეტი ხნის წინ მიმდინარე ქრონიკული დაღლილობის დაავადების დაწყებამდე არ უნდა ჩაითვალოს გამონაკლისად.
განსხვავებები სადიაგნოსტიკო კრიტერიუმებში
ME/CFS-ის გართულებული ფაქტორია სუბიექტური კლინიკური კრიტერიუმების 9 ნაკრების არსებობა. კრიტერიუმები, რომლებიც ჩვეულებრივ გამოიყენება როგორც კვლევაში, ასევე კლინიკურ პრაქტიკაში, მოიცავს NICE გაიდლაინებს ME/CFS-ისთვის; მედიცინის ინსტიტუტის(IOM, ამჟამად მედიცინის ეროვნული აკადემია) ME/CFS/დატვირთვის აუტანლობის სისტემური დაავადების კრიტერიუმები (SEID); საერთაშორისო კონსენსუსის კრიტერიუმების (ICC) კრიტერიუმები ME-სთვის; კანადის კონსენსუსის კრიტერიუმების (CCC) კრიტერიუმები ME-სთვის; და ფუკუდა ან დაავადებათა კონტროლისა და პრევენციის ცენტრების (CDC) კრიტერიუმები CFS-ისთვის.[3][4][6][8][93]
იხ კრიტერიუმები.
ME/CFS კრიტერიუმები განვითარდა ექსპერტების კონსენსუსის საფუძველზე და არა პაციენტების მტკიცებულებებზე დაფუძნებულ გამოკითხვებზე. 1994 წლის CDC კრიტერიუმები CFS-სთვის ('Fukuda') და 2003 CCC კრიტერიუმები ME-სთვის არის ყველაზე ფართოდ გამოყენებული კრიტერიუმები ME/CFS-ისთვის.[3][4] 2015 წელს IOM-მა დაუჭირა მხარი ახალ მიდგომას, რამაც განაპირობა SEID-ის განსაზღვრება.[6] თუმცა, ეს დიაგნოსტიკური ტერმინი არ არის ფართოდ მიღებული კლინიკურ პრაქტიკაში. ყოველი გამეორება მიზნად ისახავს დიაგნოზის შევიწროებას დაღლილობის, PEM და სხვა ჩივილების სერიის მოთხოვნით და გამორიცხვის პირობების შემოღებით. თუმცა, კრიტერიუმების თითოეული ნაკრები განსაზღვრავს პაციენტების მცირედ განსხვავებულ კლინიკურ კომპლექტს.
გაერთიანებულ სამეფოში მნიშვნელოვანი ისტორიული სქოლიო არის ოქსფორდის კრიტერიუმები, რომლებიც გამოქვეყნდა 1991 წელს.[143] ამ კრიტერიუმების მიხედვით დიაგნოზისთვის საჭიროა დაღლილობა, მაგრამ არა PEM ან სხვა სიმპტომები და ეს კრიტერიუმები აშკარად არ გამორიცხავს ატიპიურ, დიდ დეპრესიულ აშლილობას და სხვა თანმხლებ დაავადებებს.[6][143][144] ოქსფორდის კრიტერიუმების გამოყენებით კლინიკური კვლევები სავსეა პრობლემებით. NICE-ის სახელმძღვანელო და ჯანმრთელობის ეროვნული ინსტიტუტის (NIH) გზების პრევენციის სამუშაო ჯგუფი კატეგორიულად გვირჩევს ოქსფორდის კრიტერიუმების ამოღებას, რადგან მათ შეუძლია შეაფერხოს პროგრესი და გამოიწვიოს ზიანი.[145]
1994 წლის CDC „ფუკუდას“ შემთხვევის განმარტება ფართოდ გამოიყენება ME/CFS კვლევაში, ასევე ხშირად გამოიყენება პაციენტების კლინიკური შეფასებისთვის, განსაკუთრებით აშშ-ში.[3] CDC კრიტერიუმების შეზღუდვა არის ის, რომ PEM არ არის დიაგნოზის მოთხოვნა. კიდევ ერთი შეზღუდვა არის სიმპტომების ქულები, ვინაიდან თავდაპირველი კრიტერიუმები საშუალებას გვაძლევდა სიმპტომების „არსებობა" შეფასებულიყო სიმძიმის განსაზღვრის გარეშე. უფრო მკაცრი ინტერპრეტაცია მოითხოვს ზომიერ ან მძიმე ჩივილებს დიაგნოსტირებისათვის.
PEM არის არსებითი სიმპტომი 2003 CCC და 2015 IOM კრიტერიუმების მიხედვით.[4][5][6][93] შედეგად, ამ კრიტერიუმების გამოყენებით გამოვლენილ პაციენტებს აქვთ უფრო მძიმე სიმპტომები და დაზიანება, ვიდრე CDC კრიტერიუმებით შერჩეულებს.[6][146][147] 2010 წელს CCC განახლდა სიმპტომების ზომიერი და მძიმე სიმძიმის დასაზუსტებლად, სიმპტომებით, სულ მცირე, დროის ნახევარში.[4][5] 2011 წლის ICC კრიტერიუმებით ეცადნენ მოცულიყო სიმპტომების კლასტერები, მაგრამ ისინი არ იყო ორგანიზებული პათოფიზიოლოგიური მექანიზმებით, რაც ამცირებს ამ ვერსიის მნიშვნელობას.[93] პაციენტებს, რომლებიც ასრულებენ ICC-ს, აქვთ უფრო მძიმე ფუნქციური დაზიანება, ფიზიკური, გონებრივი და კოგნიტური პრობლემები, ვიდრე მათ, ვინც აკმაყოფილებენ CDC „ფუკუდას“ განმარტებას.[3][93]
IOM-მა გადახედა ME/CFS-ის კლინიკურ დიაგნოსტიკურ კრიტერიუმებს 2015 წელს ლიტერატურის ყოვლისმომცველი ანალიზისა და ექსპერტების კონსულტაციის შემდეგ. SEID იყო შემოთავაზებული, როგორც ME/CFS-ის ალტერნატიული ტერმინი, რათა ხაზი გაესვას დაავადების ძირითად სიმპტომებს: მდგრად დაღლილობას, PEM-ს და არანაყოფიერ ძილს.[6] National Academy of Medicine (Institute of Medicine): proposed diagnostic criteria for ME/CFS Opens in new window ტკივილი არ იყო ჩართული, რადგან ის არ იყო სპეციფიკური SEID-ისთვის. წინა დიაგნოსტიკურ კრიტერიუმებთან შედარებით, რომლებიც მოიცავდა ნომინალურ (არის ან არ არის) ქულათა სისტემას, მედიცინის ინსტიტუტის კრიტერიუმები წარმოადგენს უფრო მკაცრ დეფინიციას სიმპტომების სიმძიმესთან მიმართებაში (საშუალო, მნიშვნელოვანი, მძიმე) და სიხშირის კუთხით (სულ მცირე დროის 50%).
2021 NICE გაიდლაინი ეხება ME/CFS-ის დიაგნოსტიკისა და მართვის საუკეთესო მიდგომის შესახებ მუდმივ დებატებს.[8] გაიდლაინის მიხედვით, ME/CFS-ის დიაგნოზზე უნდა იყოს ეჭვ იმიტანილი, თუ პაციენტს აქვს ოთხივე ძირითადი სიმპტომი (მაგ., ვარჯიშის შემდგომი სისუსტე, დამღლელი დაღლილობა, კოგნიტური სიძნელეები, ძილი ან ძილის დარღვევა) მინიმუმ 6 კვირის განმავლობაში მოზრდილებში და 4 კვირა ბავშვებსა და მოზარდებში.[8] NICE გაიდლაინები უზრუნველყოფს პრაგმატულ მიდგომას დიაგნოსტიკისა და მკურნალობის მიმართ და მიღებულია მსოფლიოს რამდენიმე ქვეყანაში, როგორც სტანდარტული პრაქტიკა და ზრუნვა ME/CFS-ის დიაგნოსტიკისა და მართვისთვის.
ასევე ხელმისაწვდომია სხვა დამატებითი რესურსები ME/CFS-ით მოზრდილებისა და ბავშვების დიაგნოსტიკისა და მართვისთვის.[11][148][149]
[Figure caption and citation for the preceding image starts]: კლინიკური კრიტერიუმების მიმოხილვაშექმნილია BMJ Knowledge Center-ის მიერ [Citation ends].
ანამნეზი
პაციენტები, როგორც წესი, ხაზს უსვამენ, რომ ძლიერ შემზღუდავი ქრონიკული დაღლილობის გამოვლინებამდე მათ ჰქონდათ ნორმალური ფიზიკური შესაძლებლობები, ენერგია და აქტივობების განხორციელების უნარი. ზოგიერთი პაციენტი აღნიშნავს, რომ ჰქონდა ჭარბი აქტივობის და პირიქით - დაქვეითებული აქტივობის პერიოდები დაავადების დაწყებამდე. დაღლილობა შეიძლება გამოვლინდეს უეცრად, ან თანდათანობით ან გამწვავება-შესუსტებით, სანამ ქრონიკულ გახდება. რიგ შემთხვევებში ქრონიკული დაღლილობის გამოვლინებას წინ უძღვის ვირუსული ინფექციები ან სტრესული მოვლენები. სხვა პაციენტებისთვის, მიუხედავად იმისა, რომ კლინიკური სიმპტომები და გამოვლინება შეიძლება ვირუსული ინფექციების ან სხვა ნაცნობი სამედიცინო მდგომარეობის მსგავსი იყოს, კლინიკური ისტორიის მიმოხილვამ შეიძლება არ გამოავლინოს დაღლილობის რაიმე ბიოლოგიური მიზეზი.
ME/CFS-ის ძირითადი სიმპტომებია:
დაღლის/დატვირთვის შემდეგ შეუძლოდ ყოფნა. ეს არის ME/CFS-ის ყველაზე დამახასიათებელი თვისება აშშ-ს IOM-ის კრიტერიუმების მიხედვით.[6][7] PEM აღწერილია, როგორც სიმპტომების ჯგუფი გონებრივი ან ფიზიკური დატვირთვის შემდეგ, რომელიც გრძელდება 24 საათი ან მეტი. დატვირთვის შემდგომი შეუძლოდ ყოფნა შესაძლოა განვითარდეს დატვირთვის შემდგომ დაუყოვნებლივ და უფრო ხშირად 24 საათიანი დაყოვნების შემდგომ. შესაბამისი სიმპტომებია: დაღლილობა, თავის ტკივილი, კუნთების ტკივილი, კოგნიტური დეფექტები და ინსომნია. ეს შეიძლება მოხდეს მარტივი დავალების შემდეგაც კი (მაგ., სიარული ან საუბრის გამართვა) და მოითხოვს ME/CFS-ის შემთხვევაში ცხოვრების სტილის მნიშვნელოვანი ცვლილებებს, რათა შენარჩუნდეს ფიზიკური რესურსი და გონებრივი კონცენტრაცია, რათა დარჩეს კომპეტენტური ნორმალურ პროფესიულ, საგანმანათლებლო და სოციალურ გარემოში.[9] დატვირთვის შემდგომი შეუძლოდ ყოფნა არ იხსნება დასვენების შემდგომ. დისფუნქციის მოგვიანებითი დაწყება ტიპიურია ME/CFS-ში.
პერსისტენტული მაინვალიდებელის დაღლილობა. დაღლილობა უკავშირდება დაქანცულობის კონგიტიურ და ფიზიკურ მდგომარეობას, როდესაც ადამიანს აღარ შეუძლია დაგეგმოს და შეასრულოს ჩვეული აქტივობები. დაღლილობა რთული და მრავალგანზომილებიანი კონცეფციაა და განსაზღვრულია, როგორც შეგრძნება, რომელიც ხელს უშლის ჩვეულ ფუნქციონირებას; უენერგიობის შეგრძნება და დასვენების მოთხოვნილების მატება, აგრეთვე ფიზიკური ან გონებრივი დაღლილობა.[150] საჭიროა უფრო მეტი კოგნიტური და ფიზიკური ძალისხმევა ყოველდღიური რუტინული დავალებების შესასრულებლადაც კი. ME/CFS-ით დაავადებული ადამიანების დაღლილობა არ არის დაკავშირებული სხვა სამედიცინო ან ფსიქიატრიულ მდგომარეობასთან და არ არის იდიოპათიური ხასიათის. ME/CFS-ში „დაღლილობის“ ტერმინოლოგია მულტისისტემურია და განსხვავდება სხვა უფრო განზოგადებული ფორმებისგან. „დაღლილობის“ გონებრივ ან ფიზიკურ დაღლილობად განხილვა ზედმეტად გამარტივებულია ME/CFS-ში დაქვეითების ფარგლების გასათვალისწინებლად და უარყოფს დაღლილობის ლექსიკის არაადეკვატურობას.
ტკივილი და ჰიპერალგეზია. ქრონიკული ტკივილი და ჰიპერალგეზია, რომელიც გავლენას ახდენს კუნთებზე, სახსრებზე, კანქვეშა ქსოვილებზე, ლორწოვან ზედაპირებზე და ნებისმიერ სხვა ლოკაციაზე, რომელიც ინერვირებულია სომატური და სიმპათიკური სენსორული ნეირონებით ME/CFS-ს ხშირი სიმპტომებია.[3] IOM-ის მიერ SEID-ის განმარტება არ მოიცავს ტკივილს გამოქვეყნებული ლიტერატურაში მტკიცებულებების ნაკლებობის გამო.[6] თუმცა, ტკივილი შეიძლება უფრო ხშირი იყოს, ვიდრე მოხსენებულია ლიტერატურაში. სახსროვანი სისუსტე, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს სახსრების დიფუზური ტკივილი, გვხვდება ME/CFS-ით დაავადებულთა დაახლოებით 21%-ში.[135] შეშუპება და ანთება არ არის.
თავის ტკივილი. შეიძლება განვითარდეს თანმხლები შაკიკი და დაძაბულობის თავის ტკივილი. ახლადგამოვლენილი თავის ტკივილი უნდა გავარჩიოთ პერიმენსტრუალური შაკიკისგან ან შერყევის შემდგომი, ტრავმული დაზიანებით გამოწვეული ტკივილისგან. შაკიკი შეიძლება გამოვლინდეს კვირაში ან თვეში რამდენიმე დღე, რაც იწვევს პაციენტის იზოლირებას ოჯახისა ან სამუშაო გარემოდან. სინათლისა და ხმების მიმართ მგრძნობელობა შეიძლება იყოს საშუალო სიმძიმის შეტევებს შორის პერიოდში, თუმცა ზოგჯერ პაციენტი თავს არიდებს ხმაურს, ატარებს სათვალეს და დღისით აფარებს ფარდებს. შაკიკის დროს სენსორული სენსიტიურობა უფრო მეტადაა მომატებული და ვლინდება შესაბამისი ქცევებით. ქრონიკული ყოველდღიური თავის ტკივილი მიუთითებს ალტერნატიულ დიაგნოზზე და საჭიროებს რეფერალს სპეციალისტთან (მაგ. ნევროლოგი).
ძილის ცვლილება. ძილის ცვლილებები თითქმის უნივერსალურია ME/CFS-ს დროს, მაგრამ ძნელია განასხვავოთ ზოგადი პოპულაციის ძილის ცუდი ჰიგიენისგან. უძილობას შეიძლება თან ახლდეს აზრები დაუსრულებელი აქტივობების/დავალებების შესახებ. ძილის დარღვევა ხშირია და უნდა განვასხვავოთ ძილის დროს აქტიური შარდის ბუშტის და სხვა სამედიცინო მდგომარეობებისაგან. შუადღემდე გახანგრძლივებული ძილი ცირკადულ დისრეგულაციაზე მიუთითებს. ხშირია დღის განმავლობაში ძილი ან სამსახურიდან დაბრუნების ან სოციალური ღონისძიებების შემდეგ დაძინება. ნორმალური ან მთელი ღამის ძილის შემდეგაც კი, პაციენტები ხშირად აფიქსირებენ დაღლილობას. ძილის აპნოე შეიძლება იყოს დამოუკიდებელი, მაგრამ თანაარსებული აღმოჩენა და შეიძლება განვითარდეს ჩვეულებრივი რისკ-ფაქტორებით, როგორიცაა სიმსუქნე; ამ შემთხვევაში სასუნთქი გზების უწყვეტი დადებითი წნევით თერაპიამ ან ორალური ხელსაწყოების დამატებამ სუნთქვის დასახმარებლად ნაკლებად სავარაუდოა, რომ შეცვალოს ME/CFS სიმპტომების საერთო პროფილი.
კოგნიტური დისფუნქცია. კოგნიტური დისფუნქცია ME/CFS-ს დროს მოიცავს აზროვნების ან აღმასრულებელი ფუნქციის პრობლემებს, რაც მწვავდება ფიზიკური დატვირთვივს, ძალლისხმევის, სტრესის ან დროის ზეწოლის შედეგად. სამუშაო მეხსიერება, რომელიც წარმოადგენს ხანმოკლე რესურსს გარკვეული დავალებების სწრაფად შესასრულებლად, იწვევს დაფიქრების პროცესის დარღვევას. სამუშაო მეხსიერება უფრო მეტადაა დარღვეული ხანგრძლივ მეხსიერებასთან შედარებით.[6] მეხსიერების დარღვევა არ არის პერმანენტული ან პროგრესირებადი, როგორც მსუბუქი კოგნიტური დარღვევის ან ალცჰეიმერის დაავადების დროს. სიმტპომი შესაძლოა გამოვლინდეს "გონების დაბინდვის", "კონფუზიის" სახით და/ან პაციენტის ქმედუუნარობით, შეძლოს ყოველდღიურ აქტივობებზე კონცენტრირება, საჭირო სიტყვების პოვნა ან არითეტიკული დავალებების შესრულება.[4][93] პაციენტებს შეიძლება გაუჭირდეთ ისეთი ამოცანები, როგორიცაა ფილმის ყურება, წიგნის ან ჟურნალის კითხვა, ავტომობილის მართვა და საუბარში მონაწილეობა.
ორთოსტატიული აუტანლობა. ორთოსტაზული აუტანლობა სისტემური დატვირთვის აუტანლობის სინდრომის კრიტერიუმების ნაწილია.[6] სიმპტომები მოიცავს თავბრუსხვევას, გაბრუებას, არასტაბილურობას, წონასწორობის დარღვევას, გულისრევას, ვერტიგოს ან დაცემის შიშს, რაც გრძელდება ადგომიდან 30 წამზე მეტი ხნის განმავლობაში.[121] ამან შეიძლება შეზღუდოს ისეთი აქტივობები, როგორიცაა რიგში დგომა ან შოპინგი. სიმპტომები იხსნება მწოლიარე მდგომარეობაში.[107] მიუხედავად იმისა, რომ ორთოსტატული აუტანლობის სიმპტომები ხშირად ასოცირდება მნიშვნელოვან პოსტურულ ორთოსტატურ ტაქიკარდიასთან და ჰიპოტენზიასთან, ბევრ პაციენტს აქვს უნარშემზღუდველი სიმპტომები ამ ავტონომიური დარღვევების გარეშე. ამ პაციენტებში მნიშვნელოვანი ფაქტორია დეჰიდრატაცია. ვესტიბულურმა დისფუნქციამ ასევე შეიძლება გარკვეული როლი ითამაშოს, მაგრამ სრულად არ არის შეფასებული ME/CFS-ს დროს.
პაციენტებმა შეიძლება ასევე აღწერონ გრიპის მსგავსი სიმპტომები (მაგ., სისუსტე, მიალგია, ცხელება), გულისრევა, ატმოსფერული ცხელი ან ცივი ტემპერატურის აუტანლობა, თავბრუსხვევა და გაზრდილი მგრძნობელობა შემკვრელი ქიმიკატების და სუნის მიმართ (მაგ., სახლის საწმენდი სითხეები, გაუფერულება, სიგარეტის კვამლი, ბენზინი).[10] ასევე შეიძლება იყოს ყელის ტკივილი და მტკივნეული არაპალპირებადი ლიმფური კვანძები.[6] გასტროინტესტინური სიმპტომები, რომლებიც გავს გაღიზიანებული ნაწლავის სინდრომს და საკვების აუტანლობას, ჩვეულებრივ აღინიშნება ME/CFS-ს დროს.[10]
ფიზიკური გამოკვლევა
არ არსებობს ტიპიური ობიექტური დასკვნები ME/CFS-ით დაავადებული პაციენტის ფიზიკური გამოკვლევიდან და ზოგადი ფიზიკური გამოკვლევა შეიძლება იყოს სრულიად ნორმის ფარგლებში.[10][151] თუმცა, ME/CFS-ს შემთხვევაში ვიზუალური დისფუნქციის ნიშნები გამოკვლევის პროცესშია.[152] პაციენტებს შეიძლება აღენიშნებოდეთ სხვადასხვა ნიშნები და სიმპტომები, რომლებიც არ არის სპეციფიკური ME/CFS-ისთვის, როგორიცაა მოსვენება და ორთოსტატული ტაქიკარდია, ორთოსტატული ჰიპოტენზია, თავბრუსხვევა ან დისბალანსი ფეხზე დგომისას, მაგრამ სასიცოცხლო მნიშვნელობის ცვლილებების გარეშე, მტკივნეული ნორმალური ზომის ლიმფური კვანძები (პალპაციური ლიმფადენოპათიის გარეშე). მუცლის მგრძნობელობა მკერდის ძვლის ქვემოთ და ჭიპის ინფეროლატერალურად (გასტრიტი და IBS, ჩიას ნიშანი), სახსრების ჰიპერმობილურობა/მოდუნება და კუნთებისა და სახსრების ჰიპერალგეზია („მგრძნობიარე წერტილები“).
მტკივნეულობა პალპაციის დროს ('სისტემური ჰიპერალგეზია'), 1990 წლის რევმატოლოგიის ამერიკული კოლეჯის კრიტერიუმების მიხედვით, შეიძლება მიუთითებდეს ფიბრომიალგიაზე; თუმცა, გასათვალისწინებელია, რომ შემდგომ კრიტერიუმებში განმარტება შეიცვალა, რათა მოცულიყო ფართოდ გავრცელებულ ტკივილიც, დაღლილობაც, გამოუძინებელი გაღვიძებაც, კოგნიტურ დისფუნქციაც და სომატურ ჩივილებიც, აგრეთვე მოიხსნა მტკივნეული წერტილების რაოდენობრივი განსაზღვრის საჭიროება, როგორც ფიბრომიალგიის დიაგნოზის ნაწილი.[153][154][155]
ალოდინიის არსებობა შესაძლოა მიუთითებდეს ქრონიკული გავრცელებული ტკივილის არსებობაზე.
შეიძლება გამოვლინდეს აუტონომიური აუტანლობა, როგორიცაა ორთოსტაზული ჰიპერტენზია (სისტოლური წნევა 20-ზე მეტით იკლებს ადგომისას) და პოსტურული ორთოსტაზული ტაქიკარდია. ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ეს გამოვლენილი იყოს მწოლიარე და მდგომარე პოზიციაში სასიცოცხლო ნიშნების გაზომვით. პოსტურული (პოზიციური) ორთოსტაზული ტაქიკარდიის სინდრომი დიაგნოსტირდება იმ შემთხვევაში, თუ 5 წუთი წოლის შემდეგ, 5 წუთი დგომისას გამოვლინდება გულისცემის მატება ≥30 დარტყმით წუთში (≥40 მოზარდებში).[156] თუ წოლის და დგომის დროს სასიცოცხლო ნიშნები ნორმაშია, მაგრამ კლინიკურად არსებობს ეჭვი პოზიციური ორთოსტაზული ტაქიკარდიის სინდრომზე, შეიძლება დაგეხმაროთ ორთოსტადიური მაგიდის ტესტი.[121] იდიოპათიური სინუსური ტაქიკარდია შეიძლება იყოს აჩქარებული გულისცემის მიზეზი მოსვენებისას, მწოლიარე მდგომარეობაშიც და მდგომარე პოზიციაშიც.
სისუსტის მტკიცებულება შეიძლება აღინიშნოს ME/CFS-ის მძიმე სიმპტომების მქონე პირებში და ზოგიერთი ადამიანი შეიძლება ვირტუალურად იყოს მიჯაჭვული საწოლზე ან მოითხოვოს ინვალიდის ეტლის გამოყენება.[10] (გაითვალისწინეთ, რომ სიბერის სისუსტე ჩვეულებრივ ME/CFS დიაგნოზის გამომრიცხავად მიიჩნევა.)
როგორც წესი, ნევროლოგიური გასინჯვით - ნორმა. ნევროლოგიური ნიშნები, როგორიცაა ნისტაგმი, აკომოდაციის შენელება, შუბლის წილის ნიშნები, ატაქსია, რომბერგის ტესტზე დადებითი შედეგი (ბალანსის დაკარგვა), კუნთების სისუსტე, ასიმეტრიული რეფლექსები, ფასციკულაციები ჩაწერილი უნდა იყოს სერიული ფიზიკალური გასინჯვის შესაფასებლად. შესაძლოა საჭირო გახდეს ნევროლოგიურ დაავადებებზე გამოკვლევა.
ნიშნები, რომლებიც არ არის დამახასიათებელი ME/CFS-სთვის, როგორიცაა პალპირებადი და მყარი ლიმფადენოპათია, მაღალი სიცხე, ტრემორი, კუნთების განლევა ან ასიმეტრიული ნევროლოგიური ნიშნები საჭიროებს დამატებით გამოკვლევას სხვა სამედიცინო მდგომარეობის გამოსარიცხად.
კვლევები
ლაბორატორიული ტესტირების სტანდარტული ბატარეა ჩვეულებრივ ნორმალურია ME/CFS-ის მქონე პაციენტებში. ნაჩვენები არ არის ექსტენსიური ლაბორატორიული ან რადიოლოგიური კვლევები. ჯანმრთელობის ნაციონალური ინსტიტუტი რეკომენდაციას უწევს ჩამოთვლილი ტესტების პანელს პაციენტებისთვის, რომელთაც აღენიშნებათ მუდმივი, უნარშემზღუდავი დაღლილობა მინიმუმ 6 თვის განმავლობაში:[157]
სისხლის საერთო ანალიზი ლეიკოციტური ფორმულით
აივ (HIV) ტესტირება
ერითროციტების დალექვის სიჩქარე
CRP
შრდოვანა, კრეატინინი და ელექტროლიტები
გლუკოზის დონე სისხლში
კალციუმი, ფოსფორი
ფარისებრი ჯირკვლის მასტიმულირებელი ჰორმონი
ტუტე ფოსფატაზა, ასპარტატ და ალანინ ამინოტრანსფერაზები
საერთო ცილა, ალბუმინი და გლობულინი
2021 NICE გაიდლაინში შემოთავაზებულია ტესტების იგივე პანელი, თუმცა ტესტირება რეკომენდაცირებულია, თუ სიმპტომები არსებობს 3 თვის განმავლობაში.[8] სხვა ლაბორატორიული ტესტებია: ანტინუკლეალური ანტისხეულების (ANA) და რევმატოიდულ ფაქტორის ანალიზი. უნდა დაიგეგმოს პანელი, რათა დადგინდეს საბაზისო მონაცემები პაციენტთან თავდაპირველი მიდგომის ჩამოსაყალიბებლად. ANA ხშირად ნათქვამია, რომ დადებითია ME/CFS-ში.[158][159] ამიტომ, გონივრული იქნება იმის განსაზღვრა, არის თუ არა ტიტრი მაღალი (სისტემური წითელი მგლურა) ან - დაბალი. რევმატოიდული ფაქტორი ჩვეულებრივ არ არის მომატებული ME/CFS-ს დროს. C-რეაქტიული ცილა შეიძლება იყოს ნორმის ზედა ზღვარზე.[76]
გლუტენის მგრძნობელობის/ცელიაკიის დასადგენად ანტისხეულის ტესტირება შეიძლება საჭირო გახდეს თუ ვლინდება გასტროინტესტინური სიმპტომები. შრატში ფერიტინის ტესტი შესაძლოა ღირებული იყოს ზღვრული ანემიის შესაფასებლად, რომელიც ამწვავებს შემცირებული მოცირკულირე მოცულობისა და დისაუტონომიის ეფექტებს, რაც თავისმხრივ ორთოსტატულ დისბალანსს იწვევს.
უფრო ვრცელი ან განმეორებითი ლაბორატორიული ტესტირება არ არის რეკომენდებული ME/CFS დიაგნოსტიკაში ლაბორატორიული კვლევების მგრძნობელობის ან სპეციფიკის არარსებობის გამო და ცრუ დადებითი შედეგებისა და არასაჭირო შეფასებების რისკის გამო. პანელი უნდა იქნას გამოყენებული სხვა კლინიკური მდგომარეობის გამოსარიცხად, იდენტიფიცირებისთვის ან სამკურნალოდ, რომლებიც ხელს უწყობენ დაღლილობას (მაგ. ჰიპოთირეოზი) და სხვა დაავადებების დიფერენციალურ დიაგნოზში. ფართო სეროლოგიური ტესტირება: B ან C ჰეპატიტი, ეპშტეინ ბარი, ციტომეგალოვირუსი და სხვა ჰერპეს ვირუსები, და Borrelia burgdorferi და სხვა ლაიმის დაავადება; დაკავშირებული ორგანიზმები არ იყო ეფექტური განკურნებადი ინფექციების მქონე კოჰორტების იდენტიფიცირებაში. ანტისხეულები მძიმე მწვავე რესპირატორული სინდრომის კორონავირუსის 2-ის (SARS-CoV-2) ნუკლეოკაპსიდების მიმართ, შესაძლოა დაეხმარონ ხანგრძლივი COVID-ის იდენტიფიცირებას. სპაიკის საწინააღმდეგო პროტეინი შეიძლება მიუთითებდეს ვაქცინაციაზე ან ინფექციაზე.
ნარკოტიკების მაძიებელი ქცევები და ნივთიერების მოხმარების პრობლემების მტკიცებულება შეიძლება გამოვლინდეს სისხლის ან შარდის ნარკოლოგიური ტესტირებით, თუ ანამნეზი არადამაჯერებელია. ქრონიკული რეკურენტული ჩირქოვანი სინუსიტისა და ბრონქიტის ანამნეზისას საჭიროა ჰიპოგამაგლობულინემიაზე ტესტირება. ჰემოგლობინი A1c სარგებლიანია ისეთი კომორბიდების შესაფასებლად, როგორიცაა ტიპი 2 შაქრიანი დიაბეტი ნეიროპათიით ან ავტონომიური დისფუნქციით, რაც შეიძლება ჰგავდეს ME/CFS-ს.
ექიმები გაფრთხილებულნი არიან არ ჩაატარონ ვრცელი და ძვირადღირებული შეფასებითი და დიაგნოსტიკური პროცედურები ME/CFS-ის ცნობილი ბიოლოგიური საფუძვლების არარსებობისა და დამოწმებული ბიომარკერების არარსებობის გამო.[10]
თანმხლები მდგომარეობები
თანმხლებმა მდგომარეობებმა და მედიკამენტებმა შეიძლება გაართულოს და გაახანგრძლივოს შეფასების და მართვის სტრატეგიები.
CCC და ICC ცნობს მრავალ თანმხლებ დაავადებას, რომლებიც ხშირად დიაგნოსტირდება ME/CFS-თან ერთად. ესენია:[4][5][93]
ნევროლოგიური დარღვევები:
შაკიკის თავის ტკივილი
პერიფერიული ნეიროპათია
რევმატოლოგიური დარღვევები:
ფიბრომიალგია
ელერს-დანლოსის სინდრომი
საფეთქელ-ქვედა ყბის სახსრის დისფუნქცია
შოგრენის სინდრომი
ავტონომიური დისფუნქცია:
ორთოსტატიური აუტანლობა (ანუ POTS)
იმუნოლოგიური დარღვევები:
პოხიერი უჯრედების აქტივაციის სინდრომი
მრავლობითი ქიმიური მგრძნობელობა
ქრონიკული ინფექციები და იმუნოდეფიციტები
გასტროინტესტინური დარღვევები:
ნაწლავების გაღიზიანების სინდრომი
შარდ-სასქესო დარღვევები:
ინტერსტიციულიი ცისტიტი
ენდოკრინული დარღვევები:
ჰიპოთირეოზი
ფსიქიატრიული დარღვევები:
მეორადი შფოთვა
მეორადი დეპრესია
გულ-სისხლძარღვთა დარღვევები:
რეინოს ფენომენი
პროლაბირებული მიტრალური სარქველი.
ამ მასალის გამოყენება ექვემდებარება ჩვენს განცხადებას